Gia đình Bài chòi trên Cù Lao Xanh
Ở Cù Lao Xanh (xã Nhơn Châu, TP Quy Nhơn), có một gia đình mê bài chòi. Giữa tất bật mưu sinh, câu bài chòi như một mạch nguồn thao thiết. Không chỉ là đam mê, Bài chòi đã như một truyền thống gia đình và các thành viên nhắc nhau gìn giữ. Đó là gia đình ông Trần Hữu Phước và bà Lê Thị Hoa.
Tiếng hô Bài chòi nơi đầu sóng
Từ cầu tàu đi ngược lên xóm, qua những con ngõ nhỏ chỉ vừa đủ người đi bộ, chúng tôi tìm tới “gia đình Bài chòi” nổi tiếng của đảo - ông Trần Hữu Phước và bà Lê Thị Hoa.
Sinh năm 1968 trên đảo, ông Phước lớn lên cùng điệu Bài chòi qua các giọng hát ru của bà nội. Đến 15 tuổi, ông mê mẩn Bài chòi nên quyết học hát và đi sưu tầm lại tất cả những câu hát người già trên đảo còn nhớ. Với chất giọng trầm ấm trời phú, lại thuộc nhiều câu hát cổ, ông sớm trở thành “ngôi sao” hô Bài chòi trong lòng bà con trên đảo.
Cầm bộ thẻ bài trên tay, ông Phước say sưa giới thiệu với chúng tôi về điệu Bài chòi. Từ xưa, hội Bài chòi thường được tổ chức vào dịp Tết, hiểu nôm na là ngồi trên chòi cao và chơi bằng các thẻ bài. Trong một cuộc chơi Bài chòi, “anh Hiệu” là người hô những câu hát ứng với từng con bài như: nhứt trò, nhì bí, tam quảng… Kết thúc mỗi hiệp chơi, các nghệ nhân hô bài chòi thường diễn từng đoạn những tuồng cổ như: Thoại Khanh - Châu Tuấn, Lang Châu - Lý Ân, Phạm Công - Cúc Hoa…. Bài chòi Bình Định thu hút khách bằng ngôn ngữ nghệ thuật đặc thù của mình trong các làn điệu: xuân nữ, hò quảng, xàng xê, cổ bản và cùng các làn điệu dân ca như: lý thương nhau, vọng kim lang, hò tát nước… Do dễ nhớ, dễ thuộc nên câu hô Bài chòi đã đi vào đời sống nhân dân, trở thành một môn nghệ thuật độc đáo.
Ông Phước cho biết, để trở thành một “anh Hiệu” thì cần phải luyện tập rất công phu. Bản thân ông từ nhỏ đã tuyệt đối không uống bia rượu, cà phê để giữ giọng. Là người chủ trì các hội Bài chòi, anh Hiệu phải nhớ và thuộc nhiều câu hát khác nhau, ứng với ý nghĩa của các thẻ bài. Ngoài ra, một anh Hiệu giỏi còn phải biết ứng biến với từng người chơi, biết áp dụng các trích đoạn hát Bội cổ, các bài ca dao vào những chỗ hợp lý. Chơi Bài chòi là chơi hội, nên các anh Hiệu cũng luôn phải tạo ra không khí vui vẻ, thoải mái cho tất cả mọi người bằng các câu hát của mình. Nói đoạn, ông Phước hô một câu làm ví dụ: “Rủ nhau đi đánh Bài chòi./ Để con nó khóc cho lòi rún (rốn) ra…”
Giống ông Phước, bà Hoa cũng được mẹ dạy hô Bài chòi từ nhỏ. Lớn lên, bà tham gia đội Ca khúc cách mạng cùng ông Phước. Tình yêu Bài chòi đã đưa hai người nên duyên vợ chồng. Sau một thời gian dài tham gia trong các đoàn Bài chòi, Cải lương không chuyên khắp tỉnh, đến năm 2011, hai vợ chồng ông Phước, bà Hoa được mời tham gia lớp tập huấn hô hát Bài chòi dân gian do Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch Bình Định tổ chức. Từ đó cho đến mãi gần đây, cứ mỗi thứ Sáu, thứ Bảy và Chủ nhật hàng tuần, hai vợ chồng ông Phước, bà Hoa lại rời đảo đi tàu vào đất liền để biểu diễn trong hội Bài chòi do Phòng Văn hóa - Thông tin TP Quy Nhơn tổ chức cho nhân dân và khách du lịch. Hai vợ chồng đã đạt được danh hiệu Nghệ nhân xuất sắc hô hát Bài chòi và chạy Hiệu tỉnh Bình Định năm 2012, giải Nhì Liên hoan dân ca Bài chòi lần thứ 2- năm 2014 do Trung tâm Truyền hình Việt Nam tại Phú Yên (VTV Phú Yên) tổ chức, cùng nhiều giải thưởng lớn nhỏ khác… Cùng cần nói thêm, ở kỳ liên hoan ấy, ngoài giải Nhì nói trên của hai vợ chồng, con trai đầu của ông bà là Trần Huệ Thiện - giáo viên dạy nhạc Trường THCS Nhơn Châu cũng nhận giải Ba với bài “Gởi lòng con đến cùng Cha”.
Bà Hoa cho biết, từ xưa trên đảo vốn thiếu các hình thức giải trí, nên mỗi dịp Tết đến, bà con lại dựng chòi lá, mở hội Bài chòi. Các câu Bài chòi thường mang tính trào phúng nên phù hợp với đời sống của tất cả mọi tầng lớp nhân dân. Hiện nay, ông Phước, bà Hoa đã tập hợp những người yêu Bài chòi trên đảo để lập Hội Bài chòi dân gian xã Nhơn Châu, thường xuyên tập trung để hát cùng nhau và truyền tình yêu môn nghệ thuật dân gian này cho những người khác.
Điều đáng mừng là cả 4 người con của ông Phước, bà Hoa đã được ông bà truyền lại niềm đam mê với Bài chòi. Như con trai cả Trần Huệ Thiện - một nghệ nhân Bài chòi trẻ triển vọng với nhiều giải thưởng trong tỉnh. Con trai thứ Trần Quang Nhơn, hiện là sinh viên Trường Trung học Văn hóa - Nghệ thuật Bình Định cũng thường xuyên đi hát thế, hát phụ ba mẹ trong những hội Bài chòi tại Quy Nhơn. Hai cô con gái út đang học về đàn nhị, trống để làm nhạc công đệm nhạc cho các hội diễn. Vậy là những lúc rảnh rỗi, cả gia đình lại cùng nhau quây quần, lấy hiên nhà làm sân khấu. Tiếng hô Bài chòi, nhịp gõ phách vang lên, vọng từ những mái nhà của xóm chài.
Giữ chút này rất Bình Định
Hội Bài chòi dân gian xã Nhơn Châu do vợ chồng ông Phước thành lập từng hoạt động rất hiệu quả từ năm 2012-2013, thường xuyên tổ chức chơi Bài chòi vào dịp cuối tuần, thu hút đông đảo bà con tới chơi và nghe hát. Nhưng do chỉ biểu diễn theo đam mê là chính nên đến nay không còn kinh phí duy trì. Những ai mê lắm câu Bài chòi thì tập trung lại và hát cho nhau nghe vào những tối rảnh rỗi.
Hai vợ chồng ông Phước, bà Hoa đều là nghệ nhân Bài chòi nhưng nghề ca hát không nuôi nổi gia đình. Ông Phước hiện là Phó Chủ tịch Hội nông dân xã Nhơn Châu, thỉnh thoảng lại đi biển đánh bắt gần bờ để kiếm thêm tiền nuôi con ăn học. Từ năm 2011 đến gần đây, cứ cuối tuần, hai vợ chồng đều vào Quy Nhơn làm anh Hiệu, chị Hiệu biểu diễn ở quảng trường trước Trung tâm Thương mại Quy Nhơn, nhưng những đêm vui với tiếng hô Bài chòi ấy đến nay cũng đã khép lại.
Ông Phước buồn bã: Mới đầu diễn 3 tiếng đồng hồ mỗi tối, chúng tôi được thù lao 300 ngàn đồng/ người, sau đó do khó khăn về kinh phí nên cứ giảm lần. Dù trừ đi chi phí đi lại, ăn ở thì chẳng còn bao nhiêu nhưng cuối tuần nào chúng tôi cũng đi, để thỏa đam mê và mong Bài chòi đến được với khán giả. Nhưng từ 2 tháng nay, hoạt động này phải tạm nghỉ vì thiếu kinh phí. Nếu thế này thì sau này chắc không ai còn đi làm Hiệu, nghệ thuật Bài chòi sẽ chỉ còn trên sách vở.
Là nghệ nhân Bài chòi trẻ triển vọng của tỉnh, anh con trai cả Trần Huệ Thiện cũng có chung nỗi lo với cha mình. Anh Thiện cho biết, để một người trẻ hát được Bài chòi thì từ nhỏ đã phải nghe nhiều, học nhiều mới có thể “thấm” được câu chữ trong lời Bài chòi cổ. Khối lượng câu hát phải học thuộc rất lớn cũng khiến nhiều thanh niên gặp khó khăn khi học theo nghệ thuật này. “Nếu Nhà nước muốn bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật Bài chòi dân gian thì nên tạo điều kiện cho thế hệ trẻ tiếp cận, duy trì hoạt động của các câu lạc bộ Bài chòi” - anh Thiện nói.
Hiện Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đang xây dựng hồ sơ văn hóa phi vật thể Tục chơi Bài chòi mùa xuân của người Việt, đệ trình UNESCO công nhận Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Bao kỳ vọng mới đang đến với các nghệ nhân Bài chòi dân gian, như ông Phước, bà Hoa hay anh Thiện.
QUỐC DŨNG