Đặc sắc thể loại tuồng đồ

Giới nghiên cứu nói chung quan niệm tuồng đồ là loại tuồng hài (tuồng gây cười), được xây dựng trên cảm hứng hài kịch, thiên về châm biếm, đả kích, không bị ràng buộc vào những điển luật nghiêm ngặt như tuồng thầy.

Tuồng đồ ngôn ngữ mộc mạc, bình dân, lối diễn tự do, ít khoa trương cách điệu, gần gũi với cuộc sống đời thường. Do đó, có người coi tuồng đồ như một dạng kịch nói dân tộc. Đến nay có những vở tuồng đồ tiêu biểu đã trở nên quen thuộc, ăn sâu vào tiềm thức của những người mộ tuồng như “Nghêu Sò Ốc Hến”, “Trương Đồ Nhục”, “Trương Ngáo đúc chuông”, “Giáp Kén Xã Nhộng” …

Về mặt cấu trúc, tuồng hài thường là những vở ngắn gọn, diễn không quá 2 giờ đồng hồ, ngôn từ ít thành phần Hán Việt, nếu có thì cũng được hiểu một cách nôm na, sai lệch để gây cười. Lời văn giàu tính tả thực, giản dị, nhiều câu không khác gì ca dao - tục ngữ.  Tuồng hài cũng ít khi có tên tác giả và chỉ có bản chép tay hoặc truyền miệng. Đây cũng là loại tuồng nặng về mặt ứng diễn nên có thể phát huy cao độ khả năng ứng diễn của diễn viên. Chính vì vậy mà các vở tuồng hài ở các tỉnh khác nhau cũng có những bản khác nhau. Có khi cùng một địa phương và cùng một vở diễn nhưng mỗi đoàn diễn mỗi kiểu.

Bức tranh biếm họa do tuồng hài vẽ nên có sự góp mặt đầy đủ các thành phần: từ những kẻ trộm cắp đến những bọn bịp bợm, lừa lọc thuộc hàng ngũ có chức sắc, quyền hành. Đó là thái độ phê phán, chế giễu rõ nét, quyết liệt của tuồng hài đối với những mặt trái của xã hội. Trong tuồng hài, bằng sự vận dụng tinh tế, điêu luyện và sáng tạo của các nghệ sĩ đã tạo nên những lớp diễn, vai diễn mang lại tiếng cười có giá trị cao về nội dung cũng như nghệ thuật, khéo léo dẫn người xem liên tưởng đến những tồn tại, hạn chế của cuộc sống hiện thực. Một bộ phận có địa vị, “có tiền sinh tật” trai gái, lừa lọc, lạm quyền…

Nếu như tiếng cười trong các vở chèo cổ vừa vui vẻ nhẹ nhàng, châm biếm, chế giễu mang tính giáo huấn thì tiếng cười trong tuồng hài luôn tỏ thái độ nghiêm khắc, mãnh liệt hơn. Tiếng cười trong tuồng hài đã vượt qua sự chế giễu thông thường để phê phán gay gắt thói hư tật xấu của tầng lớp cường quyền trong xã hội phong kiến thông qua tính cách, tình huống, hoàn cảnh kịch hay các biện pháp ngôn ngữ. Tiếng cười lúc ẩn, lúc hiện nhưng luôn thường trực trong tuồng đồ và là đặc trưng của thể loại này. Nó đã thấm sâu vào huyết quản của người sáng tạo và trở thành “món ăn” tinh thần không thể thiếu đối với khán giả.

Tuồng hài thực sự là một kho tàng vô giá, một di sản của cha ông để lại mà chúng ta có quyền tự hào, nó như vì sao lấp lánh trên bầu trời của nghệ thuật truyền thống. Trong giai đoạn hiện nay, khi nghệ thuật tuồng đang gặp khó khăn về cách thức để lôi cuốn khán giả, đặc biệt là khán giả trẻ do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau, thì việc tích cực khai thác thể loại tuồng hài hoặc đưa yếu tố hài hước vào tuồng là việc làm cần thiết và cũng là một “cách tiếp cận” với công chúng nhằm “kéo” họ “ở lại” với tuồng.

NGUYỄN THÚY HƯỜNG