Ghi chép trên vạn đầm Hưng Lương
Trên địa bàn tỉnh có gần 30 lăng Ông Nam Hải nhưng chỉ lăng ông Nam Hải vạn đầm Hưng Lương (xã Nhơn Lý, TP Quy Nhơn) đã được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Ðiều này xuất phát từ những giá trị truyền thống, gắn kết mang tính cộng đồng cao, được trao truyền qua bao thế hệ người dân đối với lăng Ông này.
Việc xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh cho lăng ông Nam Hải vạn đầm Hưng Lương căn cứ vào nhiều yếu tố, trong đó có lịch sử hình thành lâu đời của lăng Ông này.
Lăng Ông Nam Hải vạn đầm Hưng Lương còn giữ được 6 sắc phong của các thời vua. Ảnh: HOA KHÁ
Lăng Ông ẩn chứa nhiều giá trị
Cụ Võ Kim Thanh (74 tuổi), người tham gia vào việc trông coi lăng Ông nhiều năm qua, cho biết: “Theo lời kể của các thế hệ trước cùng nghiên cứu của Ban Quản lý di tích tỉnh từ các tư liệu Hán Nôm mà chúng tôi lưu giữ, có thể xác định, lăng Ông Nam Hải vạn đầm Hưng Lương được tạo dựng vào cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19. Thuở ban đầu, lăng chỉ là ngôi nhà tranh vách lá đơn sơ; sau đó đến đời vua Minh Mạng thì người dân vạn đầm mới cùng nhau bỏ tiền của, công sức xây dựng lăng Ông có quy mô hơn. Từ sau năm 1975, lăng Ông đã có một số lần được trùng tu, xây dựng thêm các công trình, để có diện mạo như hôm nay”.
“Từ lễ hội, ngư dân chúng tôi có thêm chỗ dựa tinh thần từ cộng đồng, tâm linh để có thêm sức mạnh vượt qua những thử thách, cực nhọc nơi biển cả…”
Cụ NGUYỄN THẠCH (69 tuổi), Trưởng ban Cúng phụng và quản lý lăng Ông
Trải qua hơn 200 năm, lăng Ông đã bị mất mát, hư hỏng nhiều. Đáng mừng là khi khảo sát để xếp hạng di tích, cán bộ nghiên cứu nhận thấy, về cơ bản các hạng mục của di tích sau khi được trùng tu, tôn tạo và khôi phục vẫn giữ được các giá trị nguyên gốc như các họa tiết trang trí trên góc mái, nhất là nghệ thuật trang trí, chạm trổ trên đỉnh nóc và các điển tích xưa khắc tạc trên gian thờ chính.
Kiến trúc lăng Ông gồm chính điện, trung lăng, võ ca và cột cờ, miếu thờ tiền hiền, nhà nhóm và nhà khói, cổng chính, hệ thống tường rào và nhà tang. Theo đánh giá về di tích, lăng ông Nam Hải có kết cấu kiến trúc đặc sắc, mang đậm tính địa phương và khác biệt với kết cấu đình làng, lăng vạn ở các địa phương khác.
Hiện tại lăng Ông còn lưu giữ một số hiện vật quý như hàng chục xương cốt cá voi, hoành phi, câu đối, chân đèn, trống...; đặc biệt là 6 sắc phong (nhiều nhất trong số các lăng Ông trong tỉnh) có niên hiệu thuộc các thời vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh, Khải Định, phong tước hiệu và cho phép thờ thần Nam Hải.
Biểu diễn Bả trạo là một trong những nét đặc sắc trong Lễ hội cầu ngư vạn đầm Hưng Lương. Ảnh: HOA KHÁ
Sợi dây gắn kết
Ngoài giá trị vật thể, lăng ông Nam Hải vạn đầm Hưng Lương còn là nơi bảo tồn những giá trị văn hóa phi vật thể, thể hiện qua việc thờ phụng và tổ chức Lễ hội cầu ngư mang đậm nét văn hóa truyền thống hàng năm.
Ông Nguyễn Thành Danh, Phó Chủ tịch UBND xã Nhơn Lý, nhấn mạnh: “Cứ vào mùng 10 tháng 5 âm lịch hàng năm, người dân hai thôn Lý Hưng và Lý Lương lại cùng nhau tổ chức Lễ hội cầu ngư rất trang nghiêm, góp phần giáo dục truyền thống văn hóa, lịch sử địa phương. Lễ hội còn là dịp thăm viếng lẫn nhau giữa chủ nghề và bạn chài, giữa chủ nghề với ngư dân để thêm gắn bó trong tình làng, nghĩa xóm...”.
Về dự Lễ hội cầu ngư vạn đầm Hưng Lương vừa được tổ chức (từ 13-17.6), chúng tôi có dịp trò chuyện cùng nhiều ngư dân ở các thôn Lý Hưng, Lý Lương. Ai cũng vui vẻ cho biết, đã tạm dừng đánh bắt trên biển để trở về, mỗi người một tay phụ giúp cho các khâu tổ chức lễ hội. Một số Việt kiều quê ở Nhơn Lý cũng chọn dịp tổ chức lễ hội để về thăm quê hương, góp một phần kinh phí cho việc trùng tu, tôn tạo lăng Ông và tổ chức lễ hội nhằm bày tỏ tấm lòng của những người con xa xứ vẫn hướng về văn hóa truyền thống.
Trong Lễ hội cầu ngư, trình tự và các bước tế lễ được thực hiện theo đúng tập tục truyền thống. Những người trong Ban nghi lễ bận trang phục áo dài khăn đóng, thực hiện nhiều nghi thức như lễ cúng trần thiết bài vị, lễ nghinh thần, lễ an thần, đại lễ tế thần… tiến hành tại khu vực lăng Ông và cả trên biển.
Nhiều người dân đã về dự Lễ hội cầu ngư vạn đầm Hưng Lương năm 2016 vừa được tổ chức. Ảnh: HOÀI THU
Ông Nguyễn Minh Quang - người được giao đảm nhận vai trò Thư ký tổng hợp của vạn đầm Hưng Lương - cho biết: “Đảm nhiệm vai trò Chánh tế trong Lễ hội cầu ngư là người có uy tín từ 55 tuổi trở lên, được bà con hai thôn Lý Hưng, Lý Lương bầu chọn ba năm một lần. Các thành viên khác trong Ban nghi lễ cũng được bầu chọn như vậy. Việc chuẩn bị cho Lễ hội cầu ngư luôn rộn ràng trước cả tháng, với nhiều cuộc họp bàn để thành lập Ban tổ chức, khánh tiết, tạo sự gắn kết hỗ trợ nhau giữa người dân hai thôn”.
Đan xen với phần lễ trong Lễ hội cầu ngư là phần hội với các sinh hoạt văn hóa dân gian. Ban tổ chức Lễ hội cũng mời các đoàn tuồng về biểu diễn phục vụ người dân. Sau khi mời Đoàn tuồng Ánh Dương (huyện Phù Cát) về diễn năm ngoái, năm nay đến lượt Đoàn tuồng Nhơn Hưng (TX An Nhơn), thu hút rất đông người dân Nhơn Lý đến xem trong ba đêm diễn ngoài bãi biển trước lăng Ông.
***
Cụ Nguyễn Thạch (69 tuổi), Trưởng ban Cúng phụng và quản lý lăng Ông, chia sẻ: “Việc thờ cúng ở lăng Ông đã tạo một sợi dây gắn kết giữa đất liền với những ngư dân đánh bắt ngoài biển. Việc đồng lòng tổ chức Lễ hội cầu ngư, sự trở về tham dự của những người quê gốc Nhơn Lý hiện đang sống ở trong và ngoài nước đã tạo điều kiện bồi đắp mối quan hệ cộng đồng, đoàn kết gắn bó nhau trong cuộc sống và lao động. Từ lễ hội, ngư dân chúng tôi có thêm chỗ dựa tinh thần từ cộng đồng, tâm linh để có thêm sức mạnh vượt qua những thử thách, cực nhọc nơi biển cả…”.
“Hiện nay, xã Nhơn Lý đang trên đà phát triển về du lịch khá mạnh. Vì vậy cần có sự gắn kết giữa khai thác du lịch với bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống miền biển ở địa phương. Bên cạnh tính đến việc thu hút du khách đến thăm quan di tích cấp tỉnh lăng Ông, chúng tôi dự tính có hình thức biểu diễn chèo Bả trạo với kịch bản rút gọn hơn về thời gian, nhưng vẫn đảm bảo giữ được những nét đặc sắc, để đưa vào phục vụ du lịch. Ðây là cách gầy dựng lực lượng kế cận tham gia giữ gìn di sản văn hóa của địa phương gắn với việc tạo nguồn thu nhập cho họ”.
Ông NGUYỄN THÀNH DANH - Phó Chủ tịch UBND xã Nhơn Lý
Trong tín ngưỡng của các làng vạn chài ở Bình Ðịnh nói riêng và miền Trung nói chung thì cá Ông (cá voi) là vị phúc thần được ngư dân cung kính với những nghi thức, lễ hội uy nghiêm nhất. Cũng như ở nhiều vạn chài khác, ngư dân Nhơn Lý cũng lưu truyền những câu chuyện cá Ông xuất hiện cứu thuyền ngư dân khi gặp giông bão hiểm nguy, hoặc “dìu”những ngư dân gặp nạn rớt xuống biển cho đến khi gặp tàu khác cứu hoặc đưa vào gần bờ.
Trình tự và các bước tế lễ tại lăng Ông được thực hiện một cách bài bản theo đúng tập tục truyền thống. Ảnh: HOÀI THU
Riêng ở vạn đầm Hưng Lương, còn lưu truyền câu chuyện, vào một buổi sáng mùa thu năm 1978, một đàn gồm 18 cá Ông xuất hiện theo đội hình mũi tên và bơi vào sát vùng biển Hưng Lương với tốc độ nhanh, đưa một cá Ông bị thương sắp lụy (chết) vào gần bờ. Sau khi ngư dân tổ chức ra đón Ông này đưa lên bờ, đàn cá Ông chờ khi dân làng làm lễ an táng xong thì mới chịu rời đi.
HOÀI THU