Giáo sư Trần Thanh Vân:
Sống hết mình vì quê hương và khoa học
Ở tuổi gần 80, Giáo sư (GS) Trần Thanh Vân vẫn nỗ lực không mệt mỏi cho những dự định mà ông ấp ủ là đóng góp chút sức nhỏ của mình cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học nói chung, cũng như nền vật lý nước nhà nói riêng; nâng đỡ những tài năng khoa học trẻ và đưa hình ảnh Việt Nam đến với bạn bè quốc tế.
Nỗ lực không ngừng cho “hình ảnh Việt Nam”
Tiến sĩ vật lý Trần Thanh Vân và vợ ông, GS sinh học Lê Kim Ngọc, cùng là Việt kiều Pháp, trở nên thân thuộc với cộng đồng khoa học trong nước qua các hoạt động khoa học sôi nổi và những đóng góp cho nền khoa học, giáo dục nước nhà. Bên cạnh đó, GS Trần Thanh Vân còn được giới chuyên môn đánh giá cao ở khả năng tập hợp con người và tầm nhìn giúp mở đường cho các nhà khoa học trẻ tuổi.
Năm 1966, ông đã sáng tạo ra một loại hình hội thảo khoa học mới là cuộc “Gặp gỡ Moriond” được tổ chức tại Pháp. Đầu tiên chỉ là cuộc gặp giữa những nhà khoa học bạn của ông, cùng nghỉ ngơi, trao đổi, đào sâu suy nghĩ những vấn đề trong lĩnh vực vật lý. Đến năm 1989, ông tổ chức cuộc “Gặp gỡ Blois”, mời những nhà khoa học uy tín lớn hơn với mục đích tạo cơ hội cho các nhà khoa học trẻ được trình bày những ý tưởng của mình và được khích lệ niềm đam mê khoa học từ những nhà khoa học đi trước. Nhiều nhà khoa học trẻ đã trưởng thành và đạt được những thành tựu khoa học lớn từ sự khích lệ này.
Đến năm 1993, với mong muốn tổ chức một cuộc gặp gỡ tương tự để tạo điều kiện cho các nhà khoa học Việt Nam được tiếp cận với những nhà khoa học lớn và những thành tựu nghiên cứu mới trên thế giới, ông đã cùng những người bạn khoa học của mình tổ chức Chương trình Gặp gỡ Việt Nam lần đầu tiên và duy trì cho đến nay. Trong 20 năm qua, nhiều nghiên cứu viên trẻ của Việt Nam được khích lệ từ không khí học thuật của các cuộc “Gặp gỡ Việt Nam”, đã nuôi nhiệt huyết dấn thân trở thành nhà khoa học thật sự.
Quyết định đầu tư toàn bộ số tiền 2 triệu USD tích lũy hơn 40 năm qua vào việc xây dựng Trung tâm Quốc tế khoa học và giáo dục liên ngành (ICISE), GS Trần Thanh Vân đã thực hiện được mong muốn chứng minh với thế giới là Việt Nam hoàn toàn có thể đón những nhà khoa học danh tiếng trên thế giới về tham dự các hội thảo lớn.
GS Nguyễn Văn Hiệu (Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam), người bạn thân thiết cùng đồng hành với GS Trần Thanh Vân từ những ngày đầu “Gặp gỡ Việt Nam”, chia sẻ: “GS Vân đã làm được điều mà không phải nhà khoa học Việt Nam nào cũng làm được. Việc ICISE hoàn thành và gặp gỡ Việt Nam lần IX được tổ chức quy tụ nhiều nhà khoa học lớn khiến chúng tôi ngưỡng mộ và khâm phục nỗ lực không ngừng nghỉ của GS Vân và GS Ngọc. Nhà hội nghị thì không phải là điều gì quá to tát, vì trên thế giới, ở Việt Nam đều có. Tuy nhiên, một nơi chỉ dành riêng cho khoa học với kiến trúc hoành tráng, thiên nhiên thơ mộng thì rất hiếm. ICISE để các hoạt động “Gặp gỡ Việt Nam” sẽ ổn định lâu dài và đi vào chiều sâu. Đây sẽ trở thành một địa chỉ khoa học hàn lâm độc đáo nhất ở châu Á, thu hút những nhà bác học hàng đầu thế giới thường xuyên đến làm việc ngắn hạn và hội thảo với các đồng nghiệp và học trò của họ trong vùng châu Á-Thái Bình Dương”.
Người đỡ đầu cho những tài năng trẻ
Không chỉ nỗ lực trong nghiên cứu khoa học và quảng bá hình ảnh Việt Nam, là người gắn bó cả cuộc đời với sự nghiệp nghiên cứu khoa học, GS Trần Thanh Vân luôn quan tâm đến đào tạo khoa học. GS Trần Thanh Vân và Hội Gặp gỡ Việt Nam do ông sáng lập đã có nhiều việc làm thiết thực để hỗ trợ cho những học sinh, sinh viên (HS-SV) Việt Nam. Ông cùng người bạn đời của mình đã tổ chức rất nhiều hoạt động hỗ trợ HS-SV nghèo hiếu học và học giỏi, trẻ em có hoàn cảnh khó khăn trên toàn quốc, làm sao để giúp đỡ các em được nhiều nhất. Từ nhiều năm qua, GS Trần Thanh Vân nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ của GS người Pháp Odon Vallet, cũng là một người bạn của ông, trao tặng hàng nghìn học bổng cho HS-SV Việt Nam.
Từ năm 2004, học bổng Vallet được trao tặng cho HS-SV Bình Định và được duy trì hàng năm. Hội “Gặp gỡ Việt Nam” cũng có những hoạt động khác như tìm nguồn học bổng động viên SV giỏi nước ta theo học các ngành khoa học cơ bản. GS Trần Thanh Vân cho biết: Hiện nay, Hội Gặp gỡ Việt Nam cùng trường đào tạo kỹ sư Val De Loire (Pháp) cùng tài trợ chương trình học bổng 5 năm cho các SV xuất sắc theo học. Đây là một chương trình đào tạo chỉ dành cho những SV giỏi thật sự ở 2 lĩnh vực toán và lý, và có những nỗ lực không ngừng trong học tập. Hiện có 4 SV Bình Định đang theo học chương trình này.
Sinh viên Lê Quốc Cường - cựu HS chuyên Lý khóa 10 Trường chuyên Lê Quý Đôn (TP Quy Nhơn), hiện đang theo học chương trình đào tạo kỹ sư Val De Loire từ học bổng của Hội Gặp gỡ Việt Nam, cho biết: Trong suốt quá trình học 2 năm tại Huế để học ngoại ngữ và các môn cơ bản, các SV luôn được GS Trần Thanh Vân động viên, nhắc nhở để chuyên tâm học tập. Tôi và các bạn học vẫn thấm thía lời dặn của GS: “Nước Việt Nam của mình không thể chỉ phát triển kinh tế hay cứ mua công nghệ của nước ngoài, mà phải có đội ngũ nhân lực trình độ cao, những nhà khoa học tâm huyết, phải có những người học giỏi và quay về thì nước mình mới phát triển được”. Tôi và các bạn học của mình cũng chỉ mới bắt đầu trên con đường học tập, chưa biết mình sẽ đóng góp được gì cho quê hương trong tương lai, nhưng được sự đỡ đầu và được học với những người thầy như GS Trần Thanh Vân, chúng tôi thấy mình vững vàng và nghiêm túc hơn trên con đường đã chọn.
Phong thái luôn cởi mở, khiêm nhường, GS Trần Thanh Vân và vợ - GS Lê Kim Ngọc, để lại ấn tượng sâu sắc về hình ảnh những nhà khoa học cần cù, khiêm tốn nhưng đầy nhiệt huyết. Ông tâm sự: “Nhờ có sự may mắn mà tôi có được sự nghiệp và cuộc sống như hôm nay. Vì vậy tôi luôn tâm niệm rằng mình phải làm gì giúp đỡ các thanh, thiếu niên có hoàn cảnh khó khăn khác không có điều kiện được du học để các bạn trẻ có cơ hội được đi học và thành danh ở nước ngoài. Ngoài ra, Bình Định cũng giống như Quảng Bình quê tôi, là những vùng đất có truyền thống về giáo dục, nhiều em học rất giỏi nhưng điều kiện kinh tế còn khó khăn, vì vậy, một sự khích lệ kịp thời sẽ giúp các em, các cháu nỗ lực hơn trong học tập. Đó là những tài năng trẻ của tương lai, rất có ích cho khoa học và đất nước”.
Đến nay, hàng trăm HS-SV của Bình Định đã được GS Trần Thanh Vân và Hội Gặp gỡ Việt Nam tài trợ học bổng để tiếp tục học tập. ICISE hoàn thành sẽ góp phần làm bền chặt hơn “duyên nợ” của GS Trần Thanh Vân với Bình Định và tạo cơ hội cho HS-SV Bình Định nói riêng có cơ hội tiếp cận với những chương trình giáo dục chất lượng cao hơn.
Giáo sư Trần Thanh Vân sinh năm 1936 tại Đồng Hới, Quảng Bình, học trung học tại Huế, tốt nghiệp cử nhân vật lý năm 1957, tiến sĩ vật lý năm 1963 tại Paris với bản luận án xuất sắc chỉ rõ rằng hạt proton không phải là “viên gạch cuối cùng” của vật chất, mà là một cấu trúc gồm nhiều “viên gạch” còn nhỏ hơn nữa kết hợp lại (về sau, được cộng đồng vật lý quốc tế làm sáng tỏ đó là các hạt quark).
Trong các hoạt động tổ chức và lãnh đạo ngành vật lý, ông được Viện Vật lý Mỹ đánh giá là “người có công lao to lớn suốt bốn thập niên tập hợp các nhà vật lý thuộc nhiều quốc tịch và nhiều nền văn hóa khác nhau ngồi lại bên nhau trong tình thân ái qua các cuộc Gặp gỡ Moriond, Gặp gỡ Blois, Gặp gỡ Việt Nam; và cũng là người đã hoạt động không mệt mỏi nhằm góp phần xây dựng một cộng đồng khoa học hiện đại ở Việt Nam.
Tháng 4 năm 2012 ông là một trong 3 người châu Á được tặng Huy chương Tate (Tate Medal) tại Hội nghị Hội Vật lý Mỹ ở Atlanta, bang Georgia. Trước Trần Thanh Vân, chỉ mới có hai người châu Á được nhận Huy chương này là Abdus Salam (1978, gốc Pakistan) và Yu Lu (Lục Vũ, Trung Quốc, 2007).
Ông được Viện Hàn lâm Khoa học Liên bang Nga tặng bằng Tiến sĩ khoa học danh dự.
MAI HỒNG
Có lẽ không cần nói thêm nhiều về phẩm chất, đạo đức và trí tuệ của 2 vợ chồng giáo sư Vân, cũng như những thành tích đóng góp của ông cho nền khoa học của thế giới và cho Việt Nam. Chỉ có một điều băn khoăn trong lòng là: vợ chồng GS ngày càng lớn tuổi, sức khỏe tất nhiên cũng yếu dần...Vậy thì ai sẽ có đủ uy tín và năng lực để thay thế vợ chồng giáo sư điều hành một cách hiệu quả Trung tâm quốc tế về khoa học và giáo dục liên ngành tại TP.Qui Nhơn?
Chúc giáo sư Trần Thanh Vân dồi dào sức khỏe để cống hiến nhiều hơn nữa cho khoa học nước nhà. Mong rằng sẽ có nhiều người Việt Nam giống như Giáo sư. Mong rằng Khoa học Việt Nam sẽ phát triển xứng tầm!